V E R L E D E N
Herinneringen
van Cees Walraven aan tal van vroegere homozakenIn Amsterdam zijn in de loop der tijd een heel groot aantal homocafés en -disco's geweest. Een flink aantal van deze zaken werd sinds 1963 bezocht door Cees Walraven, die er nog veel over kan vertellen.
Zijn informatie is hier aangevuld met afbeeldingen, tussen haakjes wat nadere details, alsmede links naar informatie elders.
In maart 2024 liet Cees de volgende herinneringen aan zijn homo-uitgaansleven optekenen:
Cees Walraven is geboren en getogen in Amsterdam en na een moeilijke jeugd was het de homohoreca waar hij al snel helemaal opbloeide. De allereerste homozaak die hij bezocht was de befaamde COC-sociëteit De Schakel (1955-1978, aan de Korte Leidsedwarsstraat 49).
Het was in 1963 dat hij daar met een wat oudere man mee naar binnen kon, mede omdat hij er destijds ouder uitzag: hij was namelijk nog maar 16 en daarmee eigenlijk veel te jong om bij het COC naar binnen te mogen (op grond van het beruchte art. 248bis werden homojongeren in die tijd namelijk pas vanaf 21 in dergelijke uitgaansgelegenheden toegelaten).
COC-sociëteit De Schakel aan de Korte
Leidsedwarsstraat 49, hier in 1964
Leidsedwarsstraat 49, hier in 1964
Still uit VARA's Achter het Nieuws
Mac Donald en de Cosmo
Zijn zelfstandige coming-out in het homo-uitgaansleven beleefde Cees twee jaar later in café Mac Donald (1963-1982, de eerste homozaak in de Reguliersdwarsstraat). Zoals bij alle homobars in die dagen moest je daar eerst aanbellen, waarna de portier door een luikje keek wie er voor de deur stond. De Mac Donald was een intieme bar waar Cees zich op z'n gemak voelde en waar onder meer liedjes van de Beatles werden gedraaid.
In de jaren zestig ging Cees ook regelmatig naar de Cosmo bar (ca.1953-2000) in de Kerkstraat, waarboven zich een homohotel bevond. Eigenaren waren Frits en Jaap. Laatstgenoemde kwam later door zelfdoding om het leven. Frits' zuster tante Marie zat vaak beneden bij de toiletten van de Cosmo bar te breien en met haar kon je goed praten als je problemen had.
Moor's Eldorado
Begin jaren zeventig ging Cees graag naar Moor's Eldorado (1963-1983). Dit was een gemengd café met de sfeer van een ouderwets boudoir, met tijgerprintdecoratie en alles. Eigenaresse was Moor (wiens echte naam Selma Lewkowitz was), die een Belgische vriendin genaamd Lilian had, die altijd de muziek in de zaak verzorgde.
Barman in die tijd was Floor, een Belg die ook grote travestieshows in theater Carré organiseerde. De portier heette Frits, die echter nogal agressief was en je bijna uitschold als je geen fooi gaf (in de Spartacus-gids van 1975 staat bij Eldorado: Has the rudest doorman in Amsterdam, but pleasant once you are inside). Later had Frits een antiekzaak op de Koninginneweg.
Cees bezocht Moor's Eldorado vaak samen met Peter Voorn. Dit was een flamboyante man die als befaamd hoedenontwerper onder meer voor het koninklijk huis werkte, maar die later (in 1979) werd vermoord.
Een bekende bezoeker van Moor's Eldorado was de zanger Ronny Tober, die daar zijn levenspartner ontmoette. Tober woonde in de flat Aeckerstyn in Osdorp, waar destijds meer bekende Nederlanders woonden.
Moor's Eldorado werd opgevolgd door de Gaiety (1986-2003) van Cor en Japie. Als bezoeker kwam André van Duin daar vaak.
Incognito en Bonaparte
Een vergelijkbare sfeer als Moor's Eldorado, boudoirachtig ingericht, romantisch en met veel Franse muziek, had café Incognito (ca.1963-1988) in de Kerkstraat. Daar kwamen ook veel bekende Nederlanders, zoals Benjamin Feliksdal en Olga de Haas die beide bij Het Nationaal Ballet dansten. De eigenaar van Incognito had deze zaak cadeau gekregen van Lou Charité, de bekende uitbater van homodisco DOK.
Wat later opende de eigenaar van de Incognito aan de overkant van de straat de Bonaparte (1968-1980), in het grote pand waar tegenwoordig club Church zit. De Bonaparte was de meest sjieke homozaak die Cees heeft meegemaakt, het was heel luxe ingericht, met veel allure en beelden van Napoleon e.d. en de obers droegen maatkleding die door Jackie Hekster gemaakt was.
Ook in de Bonaparte kwamen weer veel bekende Nederlanders, waaronder voetballers, mogelijk zelfs Johan Cruijff, en de al genoemde Benjamin Feliksdal. Optredens werden onder meer verzorgd door travestie-artiest Daisy Dynamite, die in 1973 een hitje had met Botch-a-Me:
Xantippe
Een heel andere sfeer heerste destijds op de Zeedijk. Vlak naast het beroemde café 't Mandje van de lesbische Bet van Beeren zat destijds de Xantippe (1969-1985). Het was een kleine bar met een intieme sfeer, slechts iets groter dan 't Mandje.
Eigenaar van café Xantippe was het echtpaar Filmer en Cees heeft hier korte tijd achter de bar gewerkt. Op een dag kwamen er echter een stel hetero's binnen en toen die merkten dat het een homobar was sloegen zij de hele boel kort en klein.
Downtown en April
Een paar keer per week ging Cees graag in de middag naar de lunchroom Coffeeshop Downtown (1970-2021) in de Reguliersdwarsstraat. Daar kwam hij vaak samen met zijn goede vriend Wim Hogenkamp, die als tekstschrijver onder meer het liedje De Mallemolen schreef, waarmee Heddy Lester in 1977 deelnam aan het Eurovisie Songfestival.
Afgezien van Downtown had Cees niet zoveel met de andere zaken in de Reguliersdwarsstraat. Wel ging hij op zondagmiddag naar het altijd massaal bezochte happy hour bij de April (1981-2010), waar hij vooral de ronde draaibar achterin echt waanzinnig vond, iets heel Amerikaans in zijn beleving.
De draaibar achterin de April uit 1996
Foto: www.vanwellarchitect.nl
Het DOK
In homodiscotheek DOK (1952-1989, onder het Odeongebouw aan het Singel 460) waren ook altijd veel travestie-optredens, onder meer door Molly Strychnine en Paco, die later aan aids overleed.
Een bijzonder feit en weinig bekend is dat op Kerstavond majoor Bosshardt in het DOK een kersttoespraak kwam houden, waarbij de muziek en de lichten uitgingen en de spots op haar gericht werden. Cees had ook nog nooit zulke mooie en prachtige kerstversiering als in het DOK gezien, het was een sprookjeswereld.
Het DOK beschikte (begin jaren zeventig) ook over een aparte bovenbar, waar je binnendoor via een trap heen kon. Deze bar had prachtige plafondschilderingen en er werd Franse easy-listeningmuziek gedraaid. Dit was prettig als je beneden bij het dansen iemand had leren kennen met wie je dan in de bovenbar rustiger kon praten.
De Schakel
Cees bleef ook regelmatig bij De Schakel komen. Naast homomannen kwamen daar ook lesbische vrouwen, van wie enkele het COC oplichtten en geld ontvreemden waarmee een van hen een eigen vrouwencafé begon genaamd De Koperen Pot (1972-ca.1976, aan de Keizersgracht 337).
Het COC kwam daardoor op de rand van een faillissement, maar dit kon voorkomen worden door de schatrijke ondernemer Bram van Leeuwen, beter bekend als de Prince de Lignac.
La Ronde
Een van Cees' favoriete zaken was La Ronde (1964-1973) in de Voetboogstraat: in het midden was een grote ronde bar en het was er heel gezellig. Een bezoeker die daar vaak prominent aanwezig was was de directeur van Zaalberg dekens. Dit was een heel vrouwelijke man met gelakte nagels die heel erg achter Cees aan zat en hem graag mee naar huis had genomen, wat echter nooit gelukt is.
Bij La Ronde werden regelmatig thema-avonden georganiseerd, waaronder Spaanse avonden met Spaanse muziek en optredens die Cees heel spectaculair en feestelijk vond. Het was echt een homozaak waar geen vrouwen kwamen, de sfeer was prettig en gemoedelijk en het publiek bestond zowel uit jongeren als ouderen.
De Voetboogstraat in 1956 met de homocafés La Vie en Rose en
Paraplu (in 1964 samengevoegd tot La Ronde) en de Jamaica
Foto: C.P. Schaap/Stadsarchief Amsterdam
Paraplu (in 1964 samengevoegd tot La Ronde) en de Jamaica
Foto: C.P. Schaap/Stadsarchief Amsterdam
Jamaica
Pal naast La Ronde zat de Jamaica (1947-1980), die van (voormalig wielrenner) Gerrie Pelser was. Cees ging daar een keer naar binnen maar wist niet dat het een bar voor hoerenjongens was. Op een gegeven moment vroeg eigenaar Pelser of Cees een keer wilde terugkomen voor een gesprek.
Toen dat gesprek plaatsvond kreeg Cees de vraag of hij interesse had om voor Pelser te werken, wat betekende dat hij dan met heren mee naar huis moest gaan. Ondanks dat hij hier meer mee kon verdienen dan met zijn werk in de mode wees Cees dit aanbod af, wat Pelser keurig accepteerde.
Festival
Een soortgelijke zaak als de Jamaica was de Festival (1953-2000) in de Paardenstraat. Cees kwam daar weleens als hij meeging met Eddy Borgman, die een bekend figuur in de gayscene was en die ook in de flat Aeckerstyn woonde. Ook Manfred Langer kwam hier wel als bezoeker.
Achter de bar van de Festival stond Ricky, die transman was en die kon vertellen of een bepaalde 'bizniz-jongen' betrouwbaaar was of niet. Met een inrichting uit de jaren dertig was de Festival een sfeervolle zaak die bovendien een klein terras had.
Amstel Taveerne en Chez Manfred
Een van de meest populaire homocafés was de Amstel Taveerne (1963-2007, op de hoek van de Amstel en de Halvemaansteeg) met zijn typische oud-hollandse inrichting en waar het vooral tijdens het happy hour op zondagmiddag een drukte van jewelste was.
Eigenaar was de bekende Adje van Besouw die vaak in een hoek achter een grote ouderwetse kassa zat en daar elk drankje dat besteld werd op aansloeg. Naast hem zat zijn moeder en daarnaast dan weer zijn tante. Het was een tafereel dat Cees zich nog goed herinnert en hij meent dat die bewuste kassa later op een plateau boven de deur stond.
Adje had kort een relatie met de later zo beroemd geworden Manfred Langer, die van Adje het café Chez Manfred (1978-1994) in de Halvemaansteeg cadeau kreeg. Cees kwam daar ook weleens en herinnert zich dat de zaak volhing met foto's waarop Manfred te zien was met alle mogelijke BN'ers. Ook danste hij daar een keer met Ria Alberti, de vrouw van zanger Willy Alberti.
Voor- en achterkant van een single uit 1977
van Astrijd Nijgh en Manfred Langer
(klik hier voor de muziek)
van Astrijd Nijgh en Manfred Langer
(klik hier voor de muziek)
Darkrooms
Ook aan de Amstel, maar dan wat meer richting de huidige Stopera en vlak naast de toenmalige Monopole zat café De Goede Kant (1974-1981). Het was een intieme bar die ook een darkroom had die via een trapje naar boven te bereiken was.
Een grote darkroom bevindt zich ook in de kelder onder de The Cuckoo's Nest (geopend in 1984 aan de Nieuwezijds Kolk), waar Cees soms ook wel eens heen ging als hij een "ondeugende bui" had.
Eenzelfde seksgelegenheid was aanwezig in discotheek Cockring (1987-2010) in de Warmoesstraat, waar onder meer live stripshows gegeven werden. Ook hier had Cees een leuke tijd en trad een vriend van hem op als look-a-like van Michael Jackson.
Homodiscotheek Cockring in de Warmoesstraat, hier in 2008
Foto: Martin Alberts/Stadsarchief Amsterdam
Foto: Martin Alberts/Stadsarchief Amsterdam
Sauna's
Een darkroom vond Cees toch vaak maar vies en daarom ging hij liever naar een homosauna en dan met name naar de Thermos (1964-2015, aan de Raamstraat). In het begin vond hij dat een prettige tent die toen ook nog schoon was.
De eerste eigenaar van de Thermos (Piet Becht) was een heteroman die het samen met zijn zoon runde. Zij waren begonnen met een sauna aan de Nieuwendijk (Atletic). Daar was Cees voor het eerst heen gegaan in 1970, toen hij 23 was en op de Nieuwendijk bij de bekende kledingzaak Tip de Bruin werkte.
Later werd de Thermos overgenomen door een nieuwe eigenaar (Jan Kuipers, die de sauna in 1995 overnam) die veel contact had met betaalde Marokkaanse jongens, die op een gegeven moment met broekjes aan in het bubbelbad mochten zitten. Daar knapte Cees toen op af, naast het feit dat de zaak allengs steeds viezer werd.
Wells Fargo en De Spijker
De Spijker Bar in de Kerkstraat had (rond 1985) boven een klein theater wat Cees erg leuk vond en waar hij een keer een voorstelling over Édith Piaf bijwoonde. De bar zelf, waar zich destijds al een open haard bevond en pornofilms gedraaid werden, vond hij maar donker en deprimerend.
In de Wells Fargo (1979-1986) aan de Nieuwezijds Voorburgwal had Cees wel een leuke tijd, met name in de Pony Express Bar die je via een trapje omlaag bereikte en waar Martin achter de bar stond. Hij liep mank, maar maakte prachtige tekeningen van jongens die daar aan de wand hingen. De Pony Express Bar was het rustige deel van de zaak, met muziek van Zarah Leander, Charles Aznavour e.d.
Upstairs en Pakhuis
Een zaak die maar heel kort heeft bestaan en die bijna niemand meer kent is discotheek Upstairs die zich tegenover het Kattegat bevond (hoogstwaarschijnlijk aan de Koggestraat 4-6, waar een aantal jaren homodisco Steps zat, die in 1987 werd opgevolgd door de lesbische disco Labyrinth). Cees herinnert zich de Upstairs als een vrij gekke tent, waarbij je eerst allemaal ijzeren fabriekstrappen op moest.
Upstairs was een uitgesproken homodisco, vergelijkbaar met het Pakhuis aan de Lijnbaansgracht waar vrijwel alles kon en mocht. Die zaak was van Ad en Henk, die ook de leerbar Club LL (1970-ca.1992) aan de Elandsgracht hadden. Nadat ze deze zaken verkocht hadden zijn Ad en Henk even verderop aan de Elandsgracht de overdekte antiekmarkt De Looier gaan runnen.
De iT
In de jaren negentig vonden de meest grootse feesten plaats in discotheek iT (1989-2004) van Manfred Langer. Zo herinnert Cees zich een feest waarbij er binnen een enorm groot zwembad was neergezet en alles gaandeweg naakter en naakter werd en er "van alles" gebeurde, wat Manfred overigens allemaal prima vond.
Bij een andere gelegenheid (een van de befaamde Hollywoodparties) maakte Cees mee dat er een optocht van de Havana in de Reguliersdwarsstraat naar de iT ging, waarbij Manfred verkleed als een Arabier op een paard voorop ging met de hele stoet van verklede gasten achter hem aan.
Hollywoodparty bij de Havana met Manfred Langer (begin jaren '90)
(foto: collectie Frans Monsma - klik voor vergroting)
Vrijwel vergeten is dat er in die tijd ook in het De Mirandabad een paar keer per jaar grote discofeesten gehouden werden, waarbij de bekende DJ Eddy de Clerq de muziek verzorgde. Er werd dan gedanst in de zwembaden en op de duikplanken en in de badhokjes gebeurde dan ook het een en ander.
Safe sex
In deze periode was Cees de leider van het safe sex-promotieteam van de SAD-Schorerstichting en ging zodoende langs tal van homozaken om voorlichting te geven en condooms uit te delen. Hij deed dit met een groep jongens die dan een (beperkte) striptease act deden.
Dit deden ze onder meer bij de iT, waar Manfred altijd een uitstekende gastheer was, die de groep gratis broodjes, paraplu's e.d. gaf. Met dit promotieteam is Cees heel Nederland door geweest en zelfs een keer naar Antwerpen. Een vergelijkbare voorlichtingsgroep was de Safe Sex Guerilla, die zich meer op de leerzaken richtte.
De Krokodil en De Lellebel
Vlakbij de iT, aan het begin van de Amstelstraat, zat De Krokodil (1957-2009) waar Louis achter de bar stond en die op Koninginnedag in drag optrad (als Miss Desmond). Een bekende regelmatige bezoeker van deze zaak was de zanger Benny Neyman.
Aan het andere uiteinde van de Amstelstraat zit nog steeds travestiebar De Lellebel (geopend in 1997) waar Cees vaak ging zingen als er karaoke was. Eigenaar Hans Wijtenburg had niet alleen veel affiniteit met travestieten, maar ook met de Arabische gemeenschap en zo kwamen er in De Lellebel ook Arabische jongens, waaronder ook wel betaalde. Het was kortom een zaak waar een heel breed spectrum mensen welkom was.
De Barderij en The Queen's Head
Vanaf ongeveer 2005 ging Cees hoofdzakelijk nog naar de homocafés op de Zeedijk. Zo kwam hij ongeveer 10 jaar lang bijna elk weekend wel bij De Barderij (2001-2016), waar Peter achter de bar stond en wat een echte seniorenzaak was, waar men opkeek als er zo af en toe wat jongers binnenkwam.
Ook ging hij nog wel naar De Engel van Amsterdam (2007-2014). Het schuin daartegenover gelegen café The Queen's Head is de enige zaak waar Cees tegenwoordig nog wel eens in de namiddag naar toe gaat.
Cees in recenter tijd staande bij de Munt. Onder het Muntgebouw
bevond zich een openbaar urinoir dat lange tijd een
drukbezochte homo-ontmoetingsplaats was
Foto: collectie Cees Walraven
bevond zich een openbaar urinoir dat lange tijd een
drukbezochte homo-ontmoetingsplaats was
Foto: collectie Cees Walraven
Terugblik
Cees is van een generatie waarin homoseksualiteit niet geaccepteerd werd: toen hij nog op een kamer in de Jordaan woonde moest hij daar binnen twee weken uit toen uitkwam dat hij homo was. Ook werd hij om die reden twee keer ontslagen, zelfs in de modewereld waar hij destijds werkzaam was.
In het homo-uitgaansleven kon hij daarentegen helemaal zichzelf zijn en tot bloei komen. Hij heeft al die jaren als een hele enerverende en flamboyante periode beleefd, een hele aparte tijd die nooit meer terugkomt. Met bovenstaande herinneringen hoopt hij er aan bij te dragen dat dit niet in vergetelheid raakt.
Kijktip
In 2021 was Cees Walraven een van de 30 roze ouderen die voor het project Oudroze door Ernst Coppejans gefotografeerd werd. Deze foto's werden in 2021 tijdens Pride Amsterdam bij het Homomonument tentoongesteld en zijn sindsdien als rondreizende tentoonstelling ook in andere plaatsen in het land te zien.
Lees ook: Nooit te oud: zanger Cees Walraven en de nostalgische (roze) noot
Links
Handige en interessante links over:
- Amsterdamse homohoreca
- Nederlandse homohoreca
- Buitenlandse homohoreca
+ Diverse LHBT-links
Amsterdamse homohoreca
- Reguliersdwarsstraat
- Warmoesstraat
Gidsen:
- Gay Amsterdam
- Nighttours: Amsterdam
- Iamsterdam: LHBTIQ+-bars en cafés
- Patroc: Amsterdam
- Queer Europe: Amsterdam
- Gay Cities: Amsterdam
- Pinksider: Amsterdam
- The Gay Passport: Amsterdam
- Queer In The World: Amsterdam
- Gay Out: Amsterdam
- Travel Gay: Amsterdam
- GayTravelr: Amsterdam
Agenda's:
- GeenFlikkerTeDoen
- Gay Parties Amsterdam
- Oudroze Agenda
- GoGiGi
Prides:
- Pride Amsterdam
- Queer Amsterdam
- Leather Pride
- Pride Nieuw-West
- Pride Oost
- Black Pride
Wandeltochten:
- LGBT Gay Tours Amsterdam
- Trouwen voor iedereen
- LGBTour
Audiotour:
- Queer nachtleven
Foto's:
- LGBT Nightlife in Amsterdam
- Gay Businesses 1983-2010
Memorabilia:
- Amsterdam Gay & Lesbian Nightlife
Geschiedenis:
- Graveyard of LGBTQI pubs & clubs
- Amsterdam als homohoofdstad
- Arcam: Safe Spaces Special
- Amsterdam Regenboogstad
Het voormalige gay café April (1981-2010)
tijdens de Amsterdam Gay Pride van 2007
klik ter vergoting
tijdens de Amsterdam Gay Pride van 2007
klik ter vergoting
Nederlandse homohoreca
- Homohoreca.nl
Gidsen:
- Nighttours: Netherlands
- Queer In The World: Netherlands
- GayTravelr: Netherlands
- Saunas4men: Nederland
Agenda's:
- GeenFlikkerTeDoen
- GoGiGi
Foto's:
- Wikimedia: LGBT Nightlife
Ervaringen:
- Winq: Eerste keer gaybar
Memorabilia:
- Gay & Lesbian Nightlife
- LGBTQI+ Buttons
Geschiedenis:
- Rotterdamse Roze Kaart
- Roze Geschiedenis Nijmegen
- IHLIA: With Pride
- Homo-emancipatie in Nederland
- Gay & Night Magazine 2006-2016
Homocafé Kalff in Utrecht tijdens
een herdenking van homodisco
De Roze Wolk (1982-2006)
klik ter vergoting
een herdenking van homodisco
De Roze Wolk (1982-2006)
klik ter vergoting
Buitenlandse homohoreca
- Queer Berlin
Straten & buurten:
- Canal Street, Manchester
- Le Marais, Paris
- Hell's Kitchen, New York City
- Church-Wellesley, Toronto
- Village, Montréal
Gidsen:
- GayBars.eu
- Gay Travel Guide Europe
- Queer Europe
- Gay Cities
- Pinksider
- The Gay Passport
- Queer In The World
- Gay Out
- GayTravel
- Travel Gay
- GayTravelr
- Saunas4men
Agenda's:
- Gay Events Belgium
- IGLTA: Pride Calendar
- Gay Pride Calendar
- GoGiGi
Foto's:
- Wikimedia: Gay bars
Buttons:
- LGBTQI+ Buttons
T-Shirts:
- Wearing Gay History
- Throwback Gay Bar T-Shirts
Geschiedenis:
- Wikipedia: Homohoreca
- Brussels Almanack Dykes
- Molly Houses in 18th century London
- Pride of Place: Meeting & Socialising
- Lost LGBT Scene Project
- OUTgoing New York City
- San Francisco Gay History
- The Lesbian Bar Project
- GayBarchives
- LGBT History Suriname
Diverse LHBT-links
- Gaykrant · GayNieuws · GaySite
- Expreszo · Zij aan Zij
- Queer Nederland
Tijdschriften:
- Gay News · Winq · The Gay Issue
- Hello Gorgeous
Radio & TV:
- MVS Gaystation · Pidi radio
Audio:
- Kulti Kulti · PinQradio
Gadgets & souvenirs:
- Pink Point · Gays & Gadgets
Boeken & Films:
- Vrolijk · Savannah Bay
Archieven:
- IHLIA LGBTI Heritage
- Lesbisch Archief Nijmegen
Zie ook:
- Het verhaal achter deze website